Omgaan met twijfels
De meesten van ons hebben ervaring met twijfels. De wijze waarop zal natuurlijk per persoon verschillen. Maar als het bij ons gaat om fundamentele twijfel, dan zal dat ons behoorlijk beïnvloeden. Dat mogen we niet onderschatten. Als we ons met die twijfel te veel identificeren, en die twijfel ons in de greep heeft, ontstaat er vanuit die twijfel onzekerheid (door alle mogelijkheden die er zijn), besluiteloosheid (er is altijd een andere optie mogelijk), machteloosheid (te veel keuzemogelijkheden) en gebrek aan vertrouwen (ik ben niets waard). We worden dan een persoon in twijfel om ons daarna af te vragen wie we eigenlijk nog zijn. Dat levert ons angst en innerlijke conflicten op.
Het tegengif voor twijfel is vertrouwen. Vertrouwen is de actieve bereidheid om ons oordeel over onszelf even uit te stellen en voor onszelf na te gaan wat er waar is en niet waar is van onze oordelen en veronderstellingen. Vertrouwen heeft daarmee ook te maken met geduld: we hoeven niet meteen alles te weten, we hoeven niet meteen alles te wikken en te wegen. We mogen onszelf wel meer ruimte geven. Zie de foto hierboven waar het schip ‘Vertrouwen’ te zien is: vertrouwen in een behouden vaart.
Hieronder een toelichting op de diverse vormen van twijfel en op vertrouwen als tegengif. Het is mogelijk om zo nu en dan op de verschillende soorten twijfels en het tegengif van vertrouwen te contempleren. Ga er maar eens voor zitten. Zie ook analytische meditatie op deze website.
Soorten twijfel
Twijfel kan zich op vele manieren presenteren, soms subtiel, soms direct zichtbaar. Zo kunnen we twijfel ervaren als iets dat ons angstig maakt, alsof we iets fout gedaan hebben of iets vergeten zijn. Zo kan twijfel zich ook manifesteren als spanning over een besluit dat we nog moeten nemen of genomen hebben. Het kan zich ook manifesteren alsof we gefaald hebben of blijven falen.
Deze uitingen van twijfel spiegelen een dilemma van ons moderne leven. We voelen ons niet meer gegrond in onszelf en hebben er daardoor weinig vertrouwen in dat we belangrijke keuzes kunnen maken. Tegelijkertijd zijn er talloze keuzes die we moeten maken. Die combinatie creëert een discursieve geest. Ons gedachten gaan behoorlijk tekeer van alle mogelijkheden die er zijn.
Alle twijfels zijn niet hetzelfde. Waarschijnlijk zijn er minstens drie: sceptische twijfel, nihilistische twijfel en reactieve twijfel. Elke twijfel heeft eigen kenmerken.
1. Sceptische of kritische twijfel
Sceptische twijfel inzetten kan goed voor ons zijn. Zo zijn er veel spirituele tradities die zeggen dat we niet zomaar moeten accepteren wat er gezegd of gesteld wordt. We moeten op onderzoek uit. We moeten op basis van eigen ervaring onderzoeken wat er klopt. Deze twijfel vraagt erom om op onderzoek uit te gaan, om onszelf vragen te stellen over of dit is wat we willen. Deze twijfel komt voort uit dat we beter willen begrijpen wat we aan het doen zijn. Ook kan het ons helpen om wat zekerheden die we hadden los te laten waardoor we opener worden over de diverse mogelijkheden die er zijn.
Het beoefenen van vormen van meditatie en mindfulness kunnen bij het verzachten van deze twijfel helpen (zie shamatha meditatie op deze website). Beide geven ons de kans ons om over onze twijfel heen te komen omdat ze ons helpen onze discursieve gedachten te temmen. Dat haalt een deel van onze twijfel weg en creëert een meer open houding. Dan blijven we dichterbij wat er is in plaats van dat we ons door alle gedachten laten bepalen. Ook leren we daardoor ‘een ik-weet-niet houding’ te ontwikkelen. Ook die haalt de twijfel weg omdat we daardoor beseffen dat we dingen niet hoeven te weten. We beseffen dan dat we kunnen en mogen leren.
2. Nihilistische of cynische twijfel
De tweede vorm van twijfel is nihilistisch van aard. Mensen die deze twijfel inzetten zijn vaak cynisch, nihilistisch, en wantrouwend over opvattingen en inzichten van anderen. Deze twijfel gaat niet zozeer over twijfel. Deze twijfel komt eerder voort uit een geloofsbelijdenis waarin twijfel een vast onderdeel is. Het is ook gemakkelijker om deze vorm van ‘twijfel’ in anderen te herkennen dan in onszelf.
Ook in een spirituele context kunnen we deze twijfel herkennen. Vaak komt die naar boven als we intensiever gaan beoefenen. Dan gaan we ons tijdens de beoefening of intensieve situaties vragen stellen als: ‘waarom doe ik dit? Is dit nu wat ik wilde? Is dit niet het foute pad? Waarom heb ik deze leraar gekozen?’. Of we laten onze opvattingen los op wat we om ons heen zien bij bijeenkomsten: ‘Het klopt niet wat ze hier zeggen! Ze zijn weinig kritisch hier, te braaf!’. Hoe optimistisch we ook zijn of hoeveel vertrouwen we ook hebben in anderen, er komt een moment waarop dit gebeurt. Het is belangrijk ons daar bewust van te zijn. Ook is het belangrijk deze innerlijke stemmen te onderzoeken omdat, als we dat doen, we ons kunnen bevrijden van deze twijfel. Anders gezegd: het is belangrijk dergelijke gedachten toe te laten, onszelf niet te veroordelen, maar met onze vragen en opmerkingen op onderzoek uit te gaan. Daarbij kunnen we de sceptische of kritische twijfel inzetten.
3. Reactieve twijfel
De derde vorm van twijfel is een kenmerk van een reactieve geest. Deze vorm van twijfel is een twijfel die voortdurend op de achtergrond meespeelt in zowel ons dagelijks leven als op onze spirituele reis. Het manifesteert zich als twijfel of we willen blijven wonen, waar we wonen; twijfel over onze baan; twijfel over onze relaties; … Of: twijfel over of we wel in staat zijn een spiritueel pad te lopen; twijfel over de leraar; twijfel over de boeddhistische of spirituele leringen; … Wanneer een dergelijke twijfel aanwezig is, is het moeilijk iets te beginnen, iets door te zetten, inspanning te verrichten, of te beoefenen. De twijfel voedt zichzelf. Op een spiritueel pad wordt met name deze twijfel als een belangrijke belemmering gezien.
Deze twijfel kan wellicht komen van eerdere teleurstellingen, onzekerheid, faalangst, of van een oude opvatting over onszelf dat we niet goed genoeg zijn (zie de ratna stijl van de vijf stijlen). Belangrijk is dat we ons realiseren dat wij die twijfel niet zijn maar dat we de houding van twijfel aannemen wanneer zich specifieke voorwaarden voordoen. Zo kan twijfel ontstaan als er iets van ons verwacht wordt of als wijzelf iets van onszelf verwachten. Zo kan twijfel ontstaan bij intensieve situaties als we niet weten hoe we daar het beste mee om kunnen gaan.
Belangrijk is het dergelijke voorwaarden met aandacht te onderzoeken. Belangrijk is daarvoor wat afstand te nemen om te kunnen zien wat speelt. Een dergelijk onderzoek kan ons extra stimuleren als we de sceptische twijfel gebruiken om onze twijfel te onderzoeken. We zien dan waarschijnlijk dat onze twijfel wordt bepaald door een samenstel van voorwaarden. We kunnen dan ook onderzoeken wat er gebeurt als we bepaalde voorwaarden veranderen. Door dat te doen zullen we steeds meer ontdekken dat wij zelf invloed kunnen uitoefenen op onze twijfel. Dan rijden wij de twijfel in plaats van dat de twijfel ons rijdt. Dat is precies zo als we leren paardrijden. Daar leren wij het paard te rijden in plaats van dat het ons rijdt. Dat vraagt wel een regelmatige oefening.
Twijfel in het algemeen
Aan het hebben van twijfel is niets mis. Het is een direct onderdeel van de menselijke ervaring van ons allemaal. Daarvan is te leren dat we onszelf niet hoeven te veroordelen wanneer we twijfelen. Onszelf veroordelen is hooguit iets dat onze twijfel zal versterken. Herkennen en erkennen van de twijfel, wat overeenkomt met vriendschap sluiten, zal ons eerder helpen. Zie ‘vriendschap ontwikkelen’ en ‘mededogen’ op deze website.
Mocht het zo zijn dat twijfel de kop opsteekt, dan zal het ook vaak gebeuren dat andere onzekerheden en angsten die we al hadden, zich daarbij voegen. Zo kunnen we onzeker zijn over onze baan, onze relatie, of ons spirituele pad. Als zich dan bij één van deze drie twijfel toont is het gemakkelijk de andere onzekerheden daaraan toe te voegen om dan de conclusie te trekken dat we overal onzeker over zijn: ‘ik kan niets! Wat zullen mijn vrienden en vriendinnen wel niet denken? Als ik me zo voel heeft solliciteren natuurlijk geen enkele zin!’.
Vertrouwen als tegengif
Het tegengif tegen twijfel is vertrouwen. Vertrouwen betekent dat we in staat zijn ons oordeel op te schorten en actief bereid zijn om de tijd te nemen te onderzoeken wat wel en niet waar is aan onze twijfel. Als we aangesloten zijn bij een spirituele organisatie kunnen we vertrouwen hebben in onze leraar, in de leringen, in de beoefening die we doen. We kunnen daarin klein beginnen. Zo kunnen we onze adem tellen en eerst proberen tot twee of drie bewuste in-en uitademingen te komen. Als dat gaat is het wellicht mogelijk om tot 11 bewuste ademhalingen te komen. Dergelijke beoefeningen hebben ook als voordeel dat we daardoor minder bezig zijn met onszelf en met wat we allemaal niet kunnen.
We kunnen ook vertrouwen hebben in onze vrienden en vriendinnen, collega’s, sporten, wandelen, wat ons ook maar helpt. Met een beetje vertrouwen maar vooral met het opschorten van de eerste oordelen over onszelf, ontdekken dat we onze opvattingen die ons laten twijfelen veel minder solide zijn dan we op voorhand dachten. Dat maakt ons zachter over onszelf. Daardoor worden we minder onzeker waardoor we weer een volgende stapje kunnen zetten. Dat wordt versterkt als we geleidelijk ontdekken dat onze twijfel een groot aantal oorzaken en voorwaarden kent die ze laat ontstaan. We beseffen dan dat we er invloed op kunnen uitoefenen door aan die specifieke oorzaken en voorwaarden aandacht te besteden. Daardoor neemt ons vertrouwen toe. We worden er dan niet meer door bepaald. Dat is waar de verandering begint.
(Deze tekst is geïnspireerd door teksten van Phillip Moffitt en Gil Fronsdal)