Met aandacht spreken
Via de taal die we gebruiken zeggen we iets over hoe we naar de wereld kijken. Soms zetten we onze taal zo in dat het ons helpt om te zien wat er is. Soms zetten we die zo in dat het ons belemmert om te zien wat er te zien is. Wanneer we met aandacht spreken worden we ons bewust van hoe we de woorden gebruiken, of we werkelijk zien wat er te zien is, en of we echt uitdrukken wat we willen uitdrukken. Als we ons uitdrukken in overeenstemming met de werkelijkheid in ons en buiten ons kunnen we tijdens het spreken beter contact te maken met onszelf en met de wereld om ons heen.
Bij het spreken integratie van innerlijk en uiterlijk
Bij de meeste wijsheid tradities is de ontwikkeling van vriendelijkheid en mededogen een belangrijk uitgangspunt. Die ontwikkeling kent zowel een innerlijke als uiterlijke kant. De innerlijke kant houdt in dat we onze geest, onze opvattingen en ideeën, ons inherente mededogen en onze motieven steeds beter leren kennen en dat we daarbij vriendelijkheid ontwikkelen voor onszelf. De uiterlijke kant houdt in dat we steeds beter in staat zijn onze innerlijke drijfveren vorm te geven in deze wereld. Wanneer wij in staat zijn onze uiterlijke kant te koppelen aan onze innerlijke kant, dan zijn we bij ‘onszelf’. Wanneer die twee kanten gescheiden zijn, doen we alsof.
Dat geldt ook bij het spreken. We kunnen die woorden gebruiken die op geen enkele manier een verbinding met onszelf hebben. Dan zeggen we dingen waarvan we eigenlijk niet weten wat ze betekenen, laat staan dat we weten wat daarvan de consequenties zijn voor anderen. Of we zeggen juist iets omdat we niet willen dat onze echte gevoelens of motieven gezien worden. Maar vaak zeggen we het wel op zo’n manier dat het goed klinkt. Wat we ook kunnen doen is die woorden spreken die voortkomen uit een verbinding met ons innerlijk. We spreken dan betekenisvol. Dan zijn we, ook tijdens het uitspreken van onze woorden, wie we zijn.
Met aandacht spreken is een beoefening die ons innerlijk en ons uiterlijk op elkaar afstemt. Aandacht kan omschreven worden als je ergens op richten zonder fixatie, zonder oordeel. Die aandacht komt van binnenuit. Het is meer dan cognitieve concentratie, het komt uit onszelf als levend wezen voort. Het komt uit ons hart. Deze vorm van aandacht wordt ontwikkeld via meditatie of via meer algemene aandachttrainingen. Het ontwikkelen van aandacht leidt er toe dat we in het hier en nu kunnen zijn, en tegelijkertijd open staan voor de wereld om ons heen. Bij de werkwijze meditatie en met aandacht zitten, staan, lopen en liggen is de uitleg over het ontwikkelen van aandacht te vinden.
Om de verbinding te kunnen maken tussen ons innerlijk en de buitenwereld bij het met aandacht spreken, moeten we oefenen. Het is een training. Als we het kunnen of steeds beter kunnen, kunnen we het integreren in ons dagelijks leven, thuis of op het werk. Het helpt ons om onze alertheid, onze effectiviteit in communicatie, en onze betrokkenheid bij anderen te vergroten en te verdiepen. Heel vaak weten onze luisteraars precies of wat we zeggen overeenstemt met ons innerlijk of niet. Zo ja, dan zijn zij ook betrokken. Zo niet, dan kunnen ze hun aandacht er met moeite bijhouden. Vraag het ze maar.
Met aandacht spreken helpt ons. We realiseren ons wat we echt willen zeggen. Wanneer we dat doen helpt ons dat tegelijkertijd te realiseren wie we zijn. Op deze manier is aandachtig spreken onderdeel van een boeddhistisch geïnspireerd of meer algemeen een spiritueel pad.
Ervaringen met aandachtig spreken
‘Ik besloot naar aanleiding van de oefening in aandachtig spreken aan een vriend en vriendin een gedicht voor te lezen. We spraken af om op twee manieren voor te lezen; eerst zoals we gewend zijn voor te lezen en daarna met volle aandacht. We zaten met z’n drieën dichtbij elkaar. Ik vond de opdracht spannend en was benieuwd wat voor verschil de twee manieren van lezen zou maken. De eerste keer lazen we voor zoals je een krantenartikel voorleest. We probeerden geen band te voelen met wat we lazen. Ik voelde me een nieuwslezer: heel professioneel en met de juiste intonatie, maar zonder me verbonden te voelen met de woorden en hun betekenis. Mijn luisteraars reageerden overeenkomstig: ze begrepen niet wat ik las, konden het niet volgen en dwaalden af. De tweede keer ging ik meer rechtop zitten met mijn voeten stevig op de grond, ademde in en uit en sloot heel even mijn ogen om stil te staan bij wat ik ging doen. Daarna pakte ik mijn schrijfboek en begon te lezen, inademen – uitademen, zo nu en dan pauzerend, in contact met wat ik zei. Terwijl ik las, werd ik overvallen door een intense betekenis. Toen ik klaar was, was het bij iedereen even stil om te kunnen voelen wat er gebeurd was. Het was in elk geval een totaal andere ervaring dan bij de eerste manier’.
Richtlijnen voor met aandacht spreken
Hieronder vermelden we een aantal richtlijnen die het met aandacht spreken bevorderen. Ze zijn ontleent aan instructies van meditatieleraar Chogyam Trungpa Rinpoche. De essentie van deze richtlijnen is dat ze ons vragen onze woorden te ‘proeven’ voordat we ze uitspreken.
Richtlijnen voor de spreker:
- Zelf: luister met aandacht naar wat je zegt, ‘voel’ wat je zegt.
- Tempo: spreek langzaam, zonder haasten of agressie.
- Precisie: zorg voor een goede articulatie.
- Stilte: beschouw stilte als onderdeel van spraak.
- Eenvoud: kies je woorden met zorg.
- Contact: maak contact met de luisteraar(s).
Richtlijnen voor de luisteraar:
- Luister naar de woorden achter de woorden.
- Antwoord met aandacht.
Met aandacht spreken volgens Thich Nhat Hanh
De boeddhistische leraar Thich Nhat Hahn beschrijft vijf trainingen in aandacht, waarvan één aandachtig spreken is. Over de vijf trainingen zegt hij dat ze ontwikkeld zijn in de tijd van de Boeddha (2.500 jaar geleden) als oefeningen voor de hele gemeenschap. Dat waren ook in die tijd zowel de monniken in de kloosters en leken zoals wij. Een ieder die dat wil, kan die trainingen doen door de bijbehorende tekst hardop (en aandachtig) uit te spreken en er naar te leven. Het is ook mogelijk om een paar analytische meditaties aan deze tekst te besteden.
De tekst voor de vierde training, die van aandachtig spreken, luidt als volgt:
‘Bewust van het lijden/gedoe dat veroorzaakt wordt door niet aandachtig taalgebruik en niet in staat zijn naar anderen te luisteren, ben ik betrokken om liefdevolle spraak en diep luisteren te ontwikkelen om vreugde en geluk naar anderen te brengen en hun lijden/gedoe te verminderen. Wetende dat woorden zowel geluk als lijden/gedoe kunnen creëren, ben ik vastbesloten om waarheidsgetrouw te spreken, met woorden die tot zelfvertrouwen, vreugde en hoop inspireren. Ik zal geen nieuws verspreiden waarvan ik niet weet of het waar is en ik zal geen dingen bekritiseren of veroordelen waar ik niet zeker van ben. Ik zal ophouden om woorden te gebruiken die mensen uit elkaar drijven, twisten veroorzaken, of maken dat een familie of gemeenschap uit elkaar valt. Ik ben vastbesloten om me in te spannen om alle conflicten, hoe klein ook, te verzoenen of op te lossen.’
Wanneer wel, wanneer niet spreken
Hieronder is een stappenplan te vinden waarin het duidelijk wordt wanneer we wel en wanneer we niet zouden moeten spreken. Dit schema sluit direct aan bij de tekst van Thich Nhat Hahn hierboven, waarin hij zegt dat het belangrijk is ‘waarheidsgetrouw’ te spreken en te spreken met woorden die ’tot zelfvertrouwen, vreugde en hoop inspireren’. Het schema, stappenplan spreekt verder voor zichzelf. De opmerking ‘wacht tot de ander er klaar voor is’ sluit direct aan bij de werkwijze van geduld op deze website.
