Met aandacht lopen | Toegepast Boeddhisme

Omgaan met verdriet

Op deze pagina een beschouwing over ‘omgaan met verdriet’. Het gaat om alledaags verdriet. Voor verdriet bij groot verlies is op deze website een aparte werkwijze te vinden. Klik daarvoor op omgaan met verdriet bij (groot) verlies.

Wat is verdriet?

Bij verlies is verdriet een natuurlijke reactie. Er is emotioneel lijden wanneer iets waar we op gesteld zijn of iemand waar we op gesteld zijn van ons wordt of is weggenomen. Soms kan het gevoel van verlies overweldigend zijn. We kunnen dan allerlei soorten lastige en onverwachte emoties ervaren, van schok tot ongeloof tot boosheid, van een gevoel van schuld tot diepe droefheid. Verdriet kan ook ingrijpen in onze fysieke gezondheid. Zo kan het gebeuren dat we moeilijk in slaap komen, we het lastig vinden om te eten, en/of dat ons gewicht afneemt of juist toeneemt. Dit zijn normale reacties bij verlies. En hoe meer veelzeggend het verlies is, hoe intenser het verdriet zal zijn.

Omgaan met deze vormen van verlies is een belangrijke uitdaging in ons leven. We maken dit allemaal regelmatig mee. Zo zal verdriet vaak gekoppeld zijn aan het overlijden van iemand. Maar het kan ook gaan om andere soorten van verlies. Denk aan een echtscheiding, verlies van gezondheid, een ernstige ziekte van een geliefde, verlies van baan, verlies van een stabiel inkomen, een miskraam, verlies van een vriendschap, verlies van een huisdier, … Er zijn vele soorten verlies en daarmee vele soorten verdriet. Ook zijn er meer subtiele vormen van verlies die verdriet oproepen. Denk aan kinderen die het huis uit gaan en zelfstandig gaan wonen, een diploma krijgen op een opleiding waardoor we onze mede-studenten minder vaak of niet meer zullen zien, een vertrek uit het huis waar we zijn opgegroeid, verandering van baan, …

Wat de oorzaak ook is, het is belangrijk om een gezonde manier te vinden om met onze pijn en ons verdriet om te gaan. Uiteindelijk moeten we weer in balans komen, zodat we verder kunnen. Bij klein verdriet is dat goed te doen. Bij groot verdriet kan dat lastig zijn.

Het proces van verdriet

Er zijn geen goede of slechte manieren om met verdriet om te gaan. Verdriet is uiterst persoonlijk. In alle gevallen zal verdriet tijd kosten. Dat proces gaat geleidelijk, dat kan niet geforceerd worden of versneld. Soms duurt het een paar dagen, soms een paar weken, soms een paar jaar, soms jaren. We moeten daarom geduldig zijn met onszelf en proberen het proces natuurlijk te laten verlopen (zie de werkwijze van geduld op deze website). We hoeven ons daarbij weinig tot niets aan te trekken van alle goedbedoelde adviezen (en misverstanden) die we ongevraagd krijgen: ‘ga door met je leven; ach, dat gaat wel weer over; zo erg is het ook niet; ben je er nog steeds mee bezig? Nou zeg!; …’. Om redenen van helderheid is het goed een viertal van die misverstanden te benoemen met een reactie daarop.

Misverstand 1: Als we de pijn negeren, zal die eerder weggaan.
Reactie: De pijn proberen ontkennen, of aan de oppervlakte houden betekent dat we het op langere termijn alleen maar erger voor onszelf maken. Als we onze pijn en verdriet werkelijk willen helen, is het nodig er actief mee om te gaan.
Misverstand 2: Het is belangrijk om ‘sterk’ te zijn bij verlies
Reactie: Ons droevig voelen, soms angstig, soms alleen, is een normale reactie op verlies. Dat betekent niet dat we zwak zijn. Ook hoeven we niet degene die verdriet heeft te beschermen door met zijn allen te doen alsof er niets aan de hand is. Het is voor iedereen belangrijk onze echte gevoelens te tonen.
Misverstand 3: Als je niet huilt betekent dat je het verlies niet erg vindt
Reactie: Huilen is een veelvoorkomende reactie op verdriet, maar er bestaan meer mogelijkheden. Zo zijn er mensen die niet huilen maar de pijn evenzeer voelen. Ze hebben andere manieren om ermee om te gaan. Zo zijn er bijvoorbeeld mensen die zich wat meer terugtrekken, mensen die er creatief mee aan de slag gaan, mensen die een logboek voor zichzelf bijhouden, … Er zijn genoeg mogelijkheden.
Misverstand 4: Als je snel doorgaat met je leven, betekent het verlies niet zoveel
Reactie: Als we doorgaan met ons leven betekent dat vaak dat we het verlies hebben geaccepteerd. Maar dat betekent niet dat we het verlies zijn vergeten. We kunnen doorgaan met ons leven en de herinnering hoog houden aan datgene wat of diegene die we verloren hebben als belangrijk deel van onszelf. Sterker: doorgaan kan ons helpen om het verlies te integreren in ons dagelijkse leven zodat het mee gaat bepalen wie we zijn.

Hoe om te gaan met het proces van verdriet

Wanneer verdriet door verlies een onvermijdelijk deel van ons leven is geworden, is het goed om met dat verdriet om te gaan.

Vijf fasen van verdriet
In 1969 introduceerde psychiater Elisabeth Kübler-Ross ‘vijf fasen van verdriet’. Deze fasen waren gebaseerd op haar studies naar wat mensen meemaakten die te horen kregen dat ze terminaal ziek waren. In de loop van de jaren zijn de fasen verbreed naar allerlei vormen van verlies en veranderingen waar mensen doorheen gaan. De vijf fasen zijn:

Ontkenning: ‘dat mij dit moet overkomen. Dat kan niet’.
Boosheid, verzet: ‘waarom moet mij dit overkomen? Wie kan ik er de schuld van geven?’.
Onderhandelen: ‘Zorg dat dit mij niet overkomt. Dan zal ik er voor zorgen dat …’.
Gevoel van depressie: ‘ik ben te bedroefd om iets te doen. Het maakt allemaal niets meer uit’.
Accepteren: ‘ik accepteer dat me dit is overkomen’.

Dergelijke fasen in reactie op verlies zijn natuurlijk. Het rijtje kan ons helpen om ons te realiseren dat we daardoor heen moeten. Dat is oké. We hoeven er overigens niet in deze volgorde doorheen. Ook is het mogelijk dat we fasen overslaan. Sommige mensen gaan helemaal niet door deze vijf fasen heen. Die hebben een eigen strategie. De fasen kunnen zich ook als rollercoaster manifesteren: dan weer het ene, dan het andere. Ook kan het gebeuren we veel later door een bepaalde emotie getriggerd worden, terwijl we dachten er helemaal uit te zijn. Onze verwerking van verdriet is een persoonlijke aangelegenheid. Het is dus goed ons daarin vrij te voelen. Belangrijke adviezen daarbij zijn:

Erken de pijn.
Besef dat we in een overgang komen als we plotseling iemand of iets kwijt raken. Zie op deze website de werkwijze omgaan met overgangen. Als we in een overgang zitten betekent dat dat we niet direct oplossingen hoeven te vinden voor onze situatie.
Accepteer dat verdriet zich op vele verschillende momenten en in vaak onverwachte emoties kan uiten. Zie de werkwijzen omgaan met emoties (1) en directe omgang met emoties (2) op deze website.
Accepteer dat ons eigen proces van omgaan met verdriet uniek is voor ons. Daar kan niemand anders iets van zeggen.
Vraag directe ondersteuning bij die mensen die om je geven. Het is belangrijk duidelijk te zijn in wat we graag willen.
Zorg goed voor jezelf. Blijf vriendelijk voor jezelf. Vriendelijk betekent dat we erkennen hoe we ervoor staan. Zie de werkwijze van vriendelijkheid ontwikkelen en de achtergrondinformatie van vriendschap sluiten met onszelf in vier stappen op deze website. Zorg daarbij ook goed voor je fysieke kant: eet goed, slaap goed, drink geen alcohol of niet veel, blijf bewegen, … We hebben snel de neiging de fysieke kant te verwaarlozen.

Symptomen van verdriet

Verlies kan ons op zowel de emotionele als fysieke kant beïnvloeden. Hieronder is een lijstje te vinden van hoe zich dat kan uiten.

Emotionele uitingen van verdriet. Te denken is aan:

Schok en ongeloof. De reden daarvoor kan zijn dat het moeilijk is om te accepteren wat er gebeurde. We voelen ons verdoofd, geloven niet dat dit gebeurd is, of ontkennen dat dit gebeurd is. Zo kunnen we na het overlijden van iemand denken dat de persoon elk moment de kamer in kan lopen hoewel we weten dat die is overleden.

Droefheid. Droefheid is een veel voorkomende emotie. Maar gevoelens van droefheid kunnen zich ook uiten door bijvoorbeeld gevoelens van leegte, wanhoop, of eenzaamheid.

Schuld. We kunnen ons schuldig voelen om dingen die we wel of juist niet gezegd hebben. We kunnen ons ook schuldig voelen omdat we opgelucht zijn, bijvoorbeeld na een lang ziekbed. We kunnen ons ook schuldig voelen omdat we in de veronderstelling leven dat we dit misschien hadden kunnen voorkomen (zelfs als we niets hadden kunnen doen).

Boosheid. We kunnen boos zijn op de situatie ondanks dat het niemands schuld was. We kunnen boos zijn op de doctoren, op de familie, zelfs op de maatschappij. Boosheid komt vaak voort uit het feit dat we de situatie onrechtvaardig vinden. Zie voor boosheid ook de werkwijze van de vajra stijl op deze website.

Angst. We kunnen ons machteloos voelen, onzeker, behoeftig. We kunnen zelfs paniekaanvallen hebben. Dat kan mede komen omdat we ons door ziekte en verlies kunnen realiseren hoe tijdelijk de gebeurtenissen in de wereld zijn. We beseffen dan dat die tijdelijkheid ook voor ons kan gelden.

…
Fysieke uitingen van verdriet.
Er zijn ook fysieke uitingen van verdriet. Denk aan: vermoeidheid, misselijkheid, verlaagde weerstand, gewichtsverlies of gewichtstoename, kwaaltjes en pijntjes, slapeloosheid, enzovoort.

Ondersteuning zoeken

De pijn van verdriet kan maken dat we ons terugtrekken van de anderen en in onze eigen cocon komen te zitten. Het is belangrijk dat we ons daarbij realiseren dat juist directe contact ons goed kan helpen. Zelfs als onze ervaring is dat het ongemakkelijk is om over onze gevoelens te praten, is het juist nu goed dat we dat wel doen en het over ons verdriet hebben. Het delen van het verdriet maakt de zwaarte van het verdriet lichter. Dat betekent niet dat we het er met onze familie, vriend(inn)en en kennissen voortdurend over hoeven te hebben. Het kan ook heel goed zijn om regelmatig zonder woorden en in elkaars aanwezigheid een goede tijd te hebben (zie de werkwijze van aanwezigheid op deze website). De sleutel is in elk geval om te proberen onszelf niet te isoleren. Wat we in deze kunnen doen is het volgende:

Zoek het contact op met vriend(inn)en en familie
Nu is het de tijd om die mensen op te zoeken die om ons geven. We kunnen dat doen zelfs als we ons redelijk redden. In plaats van ze te vermijden is het goed om ze juist nu op te zoeken. Omdat mensen vaak wel willen helpen maar niet weten hoe, is het goed ze te vertellen hoe het met ons gaat en wat we graag willen. Dat kan een schouder zijn om uit te huilen, of een schouderklopje, of een aardig woord, of samen naar een film, schouwburg of café. Als we niemand hebben om dat te doen is het tijd om nieuwe vrienden of vriendinnen te maken. Zie dan bijvoorbeeld een groep van lotgenoten hieronder.
Accepteer dat veel mensen zich onhandig voelen wanneer ze proberen iemand te troosten die verdriet heeft
Verdriet kan verwarrend zijn voor anderen, met name als ze niet zelf een dergelijk verdriet hebben meegemaakt. Dan voelen ze zich onzeker over wat ze kunnen doen en zeggen, of zeggen ze de foute dingen. Het is goed dat niet als een excuus te gebruiken om ons in onszelf terug te trekken met het gevoel dat ‘niemand ons snapt’. De belangrijkste reden waarom mensen naar ons uitreiken is omdat ze om ons geven.
Haal steun uit de wijsheidstraditie
We kunnen steun halen uit onze wijsheidstraditie. Dat kan Christelijk, boeddhistisch, Hindoeïstisch, spiritueel, of wat dan ook zijn. Kies dan met name die activiteiten in die traditie die ons troost kunnen bieden. Denk aan mediteren, bidden, kerkbezoek, of een andere spirituele bijeenkomst. Als we ons vertrouwen in die traditie dreigen kwijt te raken is het goed om met iemand te praten die veel van die traditie weet.
Zoek hulp bij een ondersteuningsgroep met lotgenoten
Verdriet hebben kan erg eenzaam voelen, zelfs als we al onze vrienden, vriendinnen en geliefde om ons heen hebben. Om die reden kan het delen van ons verdriet met mensen die dezelfde ervaringen hebben meegemaakt, zeer ondersteunend zijn. Adressen van ondersteuningsgroepen zijn vaak te vinden bij de huisarts of in het ziekenhuis. Ze zijn ook te vinden op internet.
Praat met een therapeut of coach
Als het verdriet te groot is, is het goed om met een therapeut of coach te praten. Iemand met ervaring kan ons helpen om de obstakels die we voelen, te verzachten of op te lossen.

Het gebruik van sociale media bij ondersteuning van verdriet

Sociale media zoals Facebook zijn de laatste jaren in beeld om daarop ook persoonlijke ervaringen en persoonlijk verdriet te delen. Dat kan goed zijn. Er zitten echter ook grote bezwaren aan. Het grootste bezwaar is dat dergelijke pagina’s niet altijd privé blijven. Als dat het geval is, kunnen anderen aan de haal gaan met ons verdriet. Zo kunnen ze adviezen of commentaar geven waar we niet op zitten te wachten. Ook kunnen er reclames aangeboden worden waar we ook niet op zitten te wachten. Wees daarom voorzichtig om te persoonlijke opmerkingen en ervaringen op de sociale media te zetten. Wel kan het goed zijn om meer de feitelijk opmerkingen en vragen op sociale media te zetten: ‘wie weet een groep die gaat over …? Wat zijn jullie ervaringen met …? Antwoorden daarop kunnen helpen. Ook is het mogelijk om op bijvoorbeeld Facebook een gesloten pagina te creëren. Maar niets gaat boven elkaar direct ontmoeten als het gaat om steun voor verdriet.

Zie eventueel ook de Nederlandse website: https://www.steunbijverlies.nl en https://www.slachtofferhulp.nl. De eerste website gaat over emotionele of zakelijke steun bij groot verlies, bijvoorbeeld rouw. De tweede website gaat over emotionele hulp, hulp bij het aanvragen van een schadevergoeding bij een ingrijpende gebeurtenis of hulp bij een strafproces.

Deze tekst komt van een Amerikaanse website over mentale gezondheid en welzijn. De website is https://www.helpguide.org. De teksten over ‘omgaan met verdriet en verlies’ staan op https://www.helpguide.org/articles/grief/coping-with-grief-and-loss.htm. De tekst is licht aangepast en ingekort.